Het lijkt of Nederland alle cultuurschatten uit Indonesië heeft geroofd maar in werkelijkheid zijn de meeste collecties al meer dan 70 jaar geleden overgedragen.
Schedelkap van de homo erectus (Dubois, 1892)
Door Louis Zweers
De Indonesische regering eist kunstcollecties en natuurwetenschappelijke verzamelingen terug van Nederland, waaronder de omvangrijke Dubois-collectie met de wereldberoemde schedel van de Javamens. Museum Naturalis gaat daarin niet mee. Historici Caroline Drieënhuizen en Fenneke Sysling e.a. benadrukken in hun opiniestuk van 27 oktober in het Nederlands Dagblad dat Naturalis met die opstelling het koloniale verleden van de Dubois-collectie negeert. Maar zij gaan weer volledig voorbij aan de Ronde Tafel Conferentie in het najaar van 1949 in Den Haag. Daar hebben Nederland en Indonesië vastgelegd dat alle musea met bijbehorende collecties (inclusief bibliotheken en archieven) die zich bevonden op Java en Sumatra zouden worden overgedragen aan de Indonesische autoriteiten (artikel 17, culturele paragraaf). In 1950 werden de art-deco gebouwen van het Geologisch Museum in Bandung, volgestouwd met natuurhistorische collecties, prehistorische mensachtige schedels, fossielen en mineralen, onvoorwaardelijk overgedragen aan de nieuwe machthebbers. Veel van deze objecten zijn door Nederlandse en Duitse wetenschappers vanaf eind negentiende eeuw tot de Japanse inval begin 1942 opgegraven op Java, onderzocht, beschreven, gerubriceerd, geconserveerd en tenslotte ondergebracht in het museum. Feitelijk heeft Nederland al meer dan zeventig jaar geleden het grootste deel van het Indonesisch erfgoed overgedragen. Het gaat om vele museale-, wetenschappelijke-, culturele-, (natuur)historische objecten, boeken en manuscripten uit de voormalige kolonie. Een weinig belicht onderwerp, zelfs de commissie Gonçalves, die advies moest geven over koloniale collecties in Nederland, zwijgt om onduidelijke redenen hierover in haar rapport van najaar 2020.
Japanse roof schedel Solomens
In het voorjaar van 1942 bezocht de Japanse hoogleraar en geoloog, Hidezo Tanakadate in gezelschap van Japanse officieren het Geologisch Museum. Tijdens zijn rondgang legde Tanakadate beslag op de ruim 200.000 jaar oude prehistorische schedel van de zogenoemde Solomens, een ‘missing link’ in de menselijke evolutie, die was opgegraven in de vallei van de Solo-rivier op Midden-Java door de Duitse geoloog/paleontoloog dr. Ralph von Koenigswald. In opdracht van Tanakadate werd de schedel van de Solomens per vliegtuig naar Tokio vervoerd en als cadeau overhandigd aan keizer Hirohito. Op dat moment verbleef zijn ontdekker Von Koenigswald, hij was eerder tot Nederlander genaturaliseerd, in Japanse gevangenschap. Na de oorlog kwamen de Amerikaanse Monuments Men de Solo-schedel op het spoor in het Imperial Household Museum, het latere Tokyo National Museum (TNM). De roof van de Solomens door de Japanners en de uiteindelijke restitutie door de Amerikanen aan het Geologisch Museum te Bandung is nauwkeurig gedocumenteerd.
Geologisch Museum Bandung, zaal met prehistorische schedels, botten, fossielen en versteende boomstammen, jaren dertig. Foto Nationaal Archief/collectie Spaarnestad. Alle natuurwetenschappelijke verzamelingen en prehistorische schedels die zich in het Geologisch Museum te Bandung bevonden zijn door Nederland in 1950 overgedragen aan Indonesië.
Schedelkap Javamens
Eugène Dubois
Op de lijst met Indonesische restitutieverzoeken (Trouw 18/10/2022) staan niet alleen kunstschatten, etnografische collecties maar ook de natuurwetenschappelijke collectie-Dubois. Eind negentiende eeuw zijn deze belangwekkende fossielen en een schedelkap, dijbeen en kies van de zogeheten Javamens opgegraven door de Nederlandse legerarts en paleontoloog Eugène Dubois (1858-1940). De Dubois-collectie omvat veertigduizend stukken, inclusief de prehistorische Javamens (ruim 700.000 jaar oud) en kwam in 1895 naar Nederland. De verzameling werd ondergebracht in het toenmalige Rijksmuseum voor Natuurlijke Historie. Dubois had de botten van de Javamens opgeborgen in een speciale bruinleren koffer. Hij reisde daarmee door Europa, gaf lezingen, kreeg echter weinig erkenning van vakgenoten en raakte verbitterd en licht paranoïde. Tenslotte stond hij de fossielen met tegenzin af. Postuum werden zijn vondsten en wetenschappelijke werk wel op waarde geschat. Het Leidse museum Naturalis heeft zelfs een aparte tentoonstellingsruimte ingericht met zijn collectie waaronder de prehistorische schedelkap van de Javamens. Naturalis biedt alle ruimte aan internationale wetenschappers om onderzoek te doen naar de Dubois collectie, feitelijk werelderfgoed. Indonesische instellingen zijn helaas niet zo toegankelijk voor buitenlandse onderzoekers.
Historici als Drieënhuizen en Sysling staan te trappelen om de collectie-Dubois terug te geven. Een conservator van Museum voor Volkenkunde vertelde in het NOS Journaal over de mogelijke teruggave van zijn eigen museumstukken: ‘Het heel fijn te vinden dat alles nu terug kan worden gestuurd.’ Maar de claims van de Indonesische regering zullen toch eerst door een nog te formeren onafhankelijke commissie moeten worden beoordeeld.
In ieder geval is de Dubois-collectie en de schedelkap van de Javamens niet in beslag genomen of onvrijwillig afgestaan. Bij de schedel van de Solomens is daarentegen wel overduidelijk sprake van roof tijdens de Japanse bezetting, bij de Javamens is dat vooralsnog moeilijk hard te maken.
Dit artikel is eerder geplaatst in het Nederlands Dagblad, 8 november 2022.
Louis Zweers is kunsthistoricus, gespecialiseerd in kunstroof. Hij schreef onder meer BUIT. De roof van Nederlands-Indisch cultureel erfgoed 1942-1950. (uitgeverij Boom, 2020). Deze maand is zijn boek Koloniale oorlog. Gewenst en ongewenst beeld (i.s.m. NIOD historici René Kok & Erik Somers) verschenen. (uitgeverij Hollandsdiep, 2022)