In een eerder artikel in de Java Post lazen we dat aan boord van het repatriëringsschip Ranchi tientallen kinderen werden geboren. Op de Nieuw Amsterdam, zo vertelt ´Andere Tijden´, verloren meerdere anderen het leven…
De Nieuw Amsterdam aan de kade in Hoboken (VS), 1938.
Door Hannah Dogger en Merlijn Schneiders
‘Het is natuurlijk verschrikkelijk als je zoiets meemaakt. Dat je je kind levend door het kamp gesleept hebt! En dat ze dan aan boord van een schip met het vaderland in zicht overlijdt’, zegt Henriëtte van Raalte-Geel over haar overleden vriendinnetje Betteke. De Nieuw Amsterdam is het eerste repatriëringsschip dat na de oorlog overlevenden uit de Jappenkampen in Nederlands-Indië naar Nederland brengt. Onderweg breekt een mazelenepidemie uit waaraan tientallen kinderen sterven. Het is onbekend hoeveel kinderen er in totaal overlijden aan de mazelenepidemie. Deze afschuwelijke gebeurtenis is altijd onderbelicht gebleven.
Bersiaptijd
6 augustus 1945 – De Amerikanen gooien een atoombom op Hiroshima en luiden daarmee het einde van de Tweede Wereldoorlog in. In Nederlands-Indië breekt een onzekere periode aan, de Bersiaptijd. De Nederlanders in de Jappenkampen lopen gevaar; grote groepen Indonesische jongeren vallen de Nederlanders aan. De regering besluit de landgenoten uit de Oost zo snel mogelijk te repatriëren. Dat is logistiek gezien geen gemakkelijke klus. Immers, veel schepen zijn nodig voor troepenvervoer, veel havens en vliegvelden zijn verwoest.
SS Nieuw Amsterdam
De SS Nieuw Amsterdam is het eerste repatriëringschip dat naar Nederland vertrekt met Indische kampoverlevenden. Er gaan 3.840 repatrianten aan boord, waaronder zo’n 1.200 kinderen. Het schip vertrekt op 8 december 1945 vanuit verzamelplaats Singapore. Door de zware tijd in de kampen zijn de meeste voormalig geïnterneerden vermagerd en verzwakt.
De destijds zesjarige Robert Samkalden zit op het schip met zijn jongere broer Jaapje en hun ouders. ‘Ik herinner het me als een soort van Zandvoort op een mooie zomerdag. In die zin, stampvol.’ Doortje Mol-Verwey is zeven als ze met haar ouders op de Nieuw Amsterdam terechtkomt: ‘Als je naar de WC wilde dan moest je echt lang in de rij staan. Overal was het wachten.’ Henriëtte van Raalte-Geel van vijf is er ook bij met haar twee zusjes, vader en moeder: ‘We aten een paar keer per dag in de eetzaal, aan houten tafels, we kregen Marmite bijvoorbeeld, en nog iets anders: cornedbeef.’
Mazelen
Een week na de afvaart uit Singapore worden veel kinderen ziek: ‘Ik kreeg koorts en ik had vlekjes. Toen bleek dat ik mazelen had’, zegt Henriëtte. Er is een mazelenepidemie uitgebroken. ‘Er waren een heleboel andere kinderen, die kregen ook mazelen,’ herinnert Henriëtte zich. Steeds meer kinderen worden ziek. ‘De eetzalen werden steeds leger. Ik liep samen met mijn vader over het dek, en daar stond een heel aantal mensen. Mijn vader begreep heel goed wat er gaande was. Toen zijn wij heel stil gaan staan en heb ik gezien dat er een overleden kind overboord gezet werd.’
Ataka
Na een tussenstop in Colombo gaat de reis verder door het Suezkanaal. In Ataka, Egypte, gaan de repatrianten die niet te ziek zijn van boord en worden met een treintje vervoerd naar een grote loods, midden in de woestijn. Alle berooide repatrianten worden in Ataka voor de kou gekleed want in Nederland is het op dat moment hartje winter. Henriëtte: ‘Wij mochten op de wip zitten, we kregen spelletjes, we kregen limonade en bananen, en daarna mochten wij naar de kledingloods. Ik kreeg een donkerbruin kriebelpak. En we kregen allemaal een witte zak met een rood kruis erop, waar kleurpotloden inzaten en een chocolaatje.’ Doortje: ‘Ik weet nog goed dat ik een prachtig stel schoenen kreeg. Die zie je nu nog steeds in Engelse kostscholen, donkerblauw met allemaal leuke gaatjes erin. Ik vond ze prachtig, mijn eerste paar schoenen trouwens.’
Southampton
Na drie weken komt de Nieuw Amsterdam aan in het Britse Southampton. ‘Ik kwam in Southampton aan in de ziekenboeg. Het was ijskoud’, zo herinnert Robert het zich. Hier worden de passagiers verdeeld over twee andere schepen. De Noordzee ligt nog vol met mijnen uit de oorlog. Aangezien de Nieuw Amsterdam nog een vrij nieuw en kostbaar schip is, wil men met dit kapitale schip niet de overtocht wagen. Het laatste gedeelte van de reis wordt afgelegd met het onverwarmde schip de Almanzora en het hospitaalschip de Atlantis.
Aankomst
Op 3 januari 1946 meert de Almanzora af aan de Levantkade te Amsterdam. ‘Duister en koud was het IJ voor Amsterdam bij de aankomst van de Almanzora. Zij huiverden van koude, de repatrianten, ondanks winterjassen, bouffanten en dikke wollen handschoenen, die hun kennelijk onwennig zaten, maar zij blaakten evengoed van geestdrift’, staat te lezen in dagblad De Tijd van die dag. De zieke kinderen moeten daar nog uren in een ijskoude loods liggen voordat ze naar ziekenhuizen vervoerd kunnen worden. De andere repatrianten worden met hun families herenigd.
Nauwelijks over gepraat
Het jongere broertje van Robert wordt in Nederland alsnog ziek. Hij ligt in hetzelfde ziekenhuis als Robert. Jaapje sterft op 6 februari. Robert: ‘Er werd verder nauwelijks over gepraat.’ Pas jaren later vraagt zijn moeder of hij nog wel eens aan Jaapje denkt.
Hoeveel kinderen zijn overleden door de mazelenepidemie is nooit officieel bekend geworden. Op 11 augustus 2013 is er voor het eerst een herdenkingsbijeenkomst gehouden voor nabestaanden van de kinderen die in 1945 op het repatriëringschip aan de mazelen zijn overleden. Doortje is erg blij met de herdenking. ‘Mensen hebben zo ongelooflijk veel geleden, nadat ze uit de kampen waren bevrijd. Die geschiedenis is door Nederland onder het tapijt geschoven.’
Dit artikel behoort bij een aflevering van Andere Tijden, 5 oktober 2013
Nawoord Java Post
De tekst van Andere Tijden laat geen ruimte voor een andere conclusie dan dat aan boord van het schip meerdere doden vielen door de mazelen. Toch moet dit worden betwijfeld.
Het Algemeen Handelsblad van 2 januari 1946: “De Almanzora, met 1900 Nederlandse repatriërenden uit Indië, wordt donderdag 3 Januari omstreeks 12 uur te Amsterdam verwacht. Het stoomschip maakt de reis van Southampton via Antwerpen. Na aankomst te Amsterdam vertrekt de Almanzora meteen weer naar Engeland om de andere helft van de passagiers der Nieuw Amsterdam op te halen. De passagiers met bestemming Amsterdam en de zieken zullen donderdagavond nog worden ontscheept. De anderen debarkeren vrijdagmorgen. Het tweede transport repatrierenden wordt op 6 Januari ’s avonds of 7 Januari ’s ochtends te Amsterdam verwacht. De Nieuw Amsterdam arriveerde op Nieuwsjaarsdag te kwart over negen te Southampton. De overgang van de tropische warmte naar de barre koude van Europa, heeft vele ziektegevallen onder de verzwakte opvarenden tengevolge gehad. Naar schatting veertig procent van de opvarenden lijdt aan influenza of mazelen; niet alle patiënten liggen te bed. Sommigen wandelen wat rond, voor zover dat in de nauwe behuizing — de Nieuw Amsterdam had ook nog 600 verlofgangers van het Britse 14e leger uit Birma aan boord — mogelijk is. Ernstige zieken zijn er echter niet en er is tijdens de reis niemand gestorven.”
De Waarheid, van dezelfde dag: “Ongeveer 40 % der passagiers lijdt, door te grote temperatuursovergang, aan influenza en mazelen, de stemming is echter vrij goed.”
Het Parool van 15 januari 1946: “Repatriëring kinderen beperkt. Alle kinderen beneden de 15 Jaar. die nog geen mazelen gehad hebben moesten in opdracht van de medische dienst de Johan van Oldenbarneveldt, die inmiddels uit Tandjong Priok naar Engeland ls vertrokken, weer verlaten. Als reden van deze maatregel werd opgegeven dat het dringend noodzakelijk is, het aantal gevallen van mazelen dat aan boord van de Nieuw Amsterdam zeer hoog was, drastisch te verminderen. Het schijnt nl., dat de overgang van de tropen naar Europa een zeer gevaarlijke vorm van mazelen met ernstige complicaties in de hand werkt Kinderen, die nog geen mazelen hebben gehad, zullen dan ook niet meer aan boord van de evacuatie-schepen worden toegelaten.”
Het Parool van 31 januari 1946: “De mazelenepidemie aan boord van het s.s. Nieuw Amsterdam, welke zulke trieste gevolgen heeft gehad voor vele jonge opvarenden van het schip, heeft zo veel stof doen opwaaien, dat de Dienst der Repatriëring heeft gemeend, te moeten ingrijpen, ten einde herhaling, zelfs in geringere omvang, te voorkomen. De eerste maatregel, welke werd genomen was, dat gezinnen met kinderen, die nog geen mazelen hebben gehad en die de leeftijd van vijftien jaar nog niet hebben bereikt, tijdelijk niet zullen worden ingescheept. Deze maatregel, heeft zelf alweer protesten uitgelokt. Dr. Coebergh, de arts van de Repatriëringsdienst, die ook al in verband met de harde ervaringen op de Nieuw Amsterdam opgedaan, ijlings uit Eindhoven naar Den Haag is overgeplaatst, waar hij met de leiding van de medische zorg voor de uit Indonesië komende repatriërenden is belast, deelde ons mede, dat binnenkort ook deze gezinnen weer scheep kunnen gaan, nu de betreffende kinderen in Batavia een injectie zullen krijgen. Intussen heeft men maatregelen genomen, welke de medische verzorging aan boord zeer ten goede zullen komen, zo deelde dr. Coebergh ons mede. Voor de thans uit Indonesië vertrekkende schepen zullen speciale medische ploegen, bestaande uit twee artsen, twee specialisten, een tandarts, een apotheker, twee gediplomeerde verpleegsters en twee hoofdverpleegsters met een volledige uitrusting, per vliegtuig uit Nederland vertrekken, die onmiddellijk na aankomst in Batavia weer naar Nederland zullen worden ingescheept op een repatriëringsschip. Een hoofdofficier van de Repatriëringsdienst is thans naar Batavia gezonden om op inscheping toezicht te houden. Een andere officier is voorts naar Suez gezonden om van daar uit nauwkeurige berichten over de opvarenden door te geven zodat men in Den Haag precies weet, welke passagiers In Nederland naar ziekenhuizen moeten worden vervoerd; onderweg van Suez naar Nederland wordt deze opgave telegrafisch bijgehouden, zodat men reeds lang voor het schip binnenloopt kan bepalen, naar welke ziekenhuizen de zieken zullen worden vervoerd. Een bijzonder vlugge afwerking is hierdoor mogelijk geworden en men is er van overtuigd, dat noodlottige vertragingen in het transport. zoals bij de aankomst van de Almanzora het geval was, zullen kunnen worden voorkomen.”
Tot welke conclusies leiden deze berichten?
- Dat een zeer groot deel der opvarenden (gesproken wordt van 40%) van het schip mazelen dan wel griep had.
- Dat tijdens de reis niemand is gestorven.
- Dat door de epidemie wel degelijk sprake is geweest van een alarmsituatie.
- Dat het toelatingsbeleid voor de evacuatie werd aangescherpt, de medische zorg aan boord en de logistieke afvoer van patiënten bij aankomst werd verbeterd.
Het verst gaat het Parool van 31 januari 1946, waar geschreven wordt van “zulke trieste gevolgen voor vele jonge opvarenden van het schip.” Omdat dit een artikel is van een maand ná aankomst van de Nieuw Amsterdam, is het niet onwaarschijnlijk dat op dat moment bekend was dat een aantal (?) van de patiëntjes later in Nederland is overleden.
Het artikel in Andere Tijden spreekt van een herdenkingsbijeenkomst van nabestaanden in 2013. Mogelijk betrof het dus nabestaanden níet van kinderen die zijn overleden aan boord van de Nieuw Amsterdam, maar van kinderen die aan boord van het schip de ziekte hebben opgelopen en daaraan later overleden.
De geschiedenis laat zich graag kneden naar de wil van degenen die haar in handen hebben. De Nieuw Amsterdam was een mazelenschip, daarover bestaat geen twijfel. Dat ten gevolge van deze ziekte aan boord vele slachtoffers zouden zijn gevallen is echter niet juist, if any at all.
Het feit dat over latere slachtoffers geen cijfers bekend zijn heeft waarschijnlijk te maken met het feit dat zij ten tijde van hun overlijden niet meer als Nieuw Amsterdam-opvarenden waren geregistreerd. Hoe velen dat dan waren? De conclusie van Andere Tijden is hier wél juist: we weten het niet.