De mislukte thee-aanplant van Soember Gondo
Slechts dertien verkleurde landschapsfoto´s bevat album 823 van de collectie Foto zoekt Familie van het Tropenmuseum. De titel op het schutblad, “Soember Gondo, 1 Febr. 1928”, was het vertrekpunt van een onderneming.
“Bloemenveld van Soember Brantas, December 1929”
Het ging goed met de cultures in Indië, in de jaren ´20. Zó goed dat bijna alle nog niet ontgonnen gronden werden bestudeerd om te worden toegevoegd aan het landbouwareaal.
Nico en Eddy Klay-Bickes (Moesson, 1976)
Bij Poenten, boven Malang, waren de gronden in bezit van de onderneming Soember Brantas, beheerd door Nicolaas Klay (Pati, 1886) en zijn echtgenote Edwardine Bickes (Semarang, 1890).
In 1927 schreef de Indische Courant over dit bedrijf: “Wij vervolgen onze tocht (…) langs de dessa Toeloengredjo om tenslotte een plek te bereiken, waar een weg naar de boerderij Soember Brantas leidt, welke staat onder beheer van de heer N. Klay. De weg loopt door de kinatuinen en wanneer die bloeien is het een wondermooi gezicht, dat aan een sprookjesland doet denken. De boerderij van den heer Klay ligt op nagenoeg 5.600 voet hoogte op een der uitlopers van de Welirang. Een tocht naar deze boerderij loont de moeite zeer. Zij verzendt haar producten over enorme afstanden, levert steeds verse bloemen aan Soerabaja, zomede een beduidende hoeveelheid zuivelproducten.”
Een nieuwe onderneming
Bloemen en zuivel: dát waren dus de producten waar Klay zich in bekwaamde. De enige foto in het album waarop, althans van dichtbij, een mens is afgebeeld, is die van een bloemenveld met een geknielde inlandse werknemer. Klay, in de media een voortvarende ondernemer genoemd, had echter meer in zijn mars. In 1928 werd hij hoofdadministrateur (CEO zouden we nu zeggen) van de pas opgerichte naamloze vennootschap Soember Gondo. De Javasche Courant van 10 april 1928 vermeldde van deze onderneming: “N. V. Cultuur Mij. Soember Gondo. Directie: V. Ahn, Buitenzorg en H. Blom. Commisarissen: R. L. Koops, Soerabaja, J. J. La Feber, Bandoeng en Mr. R. Fruin, Buitenzorg. Zetel: Batavia. Doel: Verwerven en exploiteren van en deelnemen in landbouw-ondernemingen. Kapitaal: ƒ 800.000.—, geplaatst ƒ 160.000 (volg.). Aand. van ƒ 1000.— aan toonder.”
“Het verwerven en exploiteren van en deelnemen in landbouwondernemingen” was bij dergelijke oprichtingen een standaardzin die ruimte liet voor uitbreiding. Het begin, zó veel was duidelijk, was de aanplant van enkele honderden hectaren theestruiken op de hellingen van de Ardjoena, dichtbij de bron van de Kali Brantas en boven de veeweiden van Soember Brantas. Voor het zover was moest echter eerst nog het ´wildhoutbosch´ worden gekapt.
En hier zijn we aangeland bij het album. De meeste foto´s tonen een wat triest beeld van gekapte berghellingen met plantgaten. Van het bos resten slechts wat stronken. Het is echter onze perceptie die maakt dat de foto´s triest lijken. De fotograaf (was het Klay zélf? we weten het niet) was waarschijnlijk trots op deze beelden. Ze vertegenwoordigden het begin van een nieuwe onderneming, een nieuwe rijkdom.
Crisis
Terwijl de eerste theeplanten opgroeiden raakt de wereld in een crisis verzeild. De beurskrach van oktober 1929 raakte ook, en hard, de landbouwondernemingen in Nederlands-Indië. Een jaar later verschenen berichten in de krant als: “Amsterdam, 23 Januari (Aneta). Ter thee-veiling werden aangeboden : 9.795 kisten Java- en 3.582 kisten Sumatra-thee. Een beduidend kwantum bleef onverkocht. De stemming was flauw, terwijl de prijzen 1 tot 6 cents lager waren.” En dát iedere dag…
Soember Gondo had geen slechtere timing kunnen hebben. Op het moment dat de eerste theebladeren konden worden geoogst, waren de prijzen zó zeer gezakt dat het goedkoper was de struiken te laten uitlopen. Op 10 juni 1932 schreef het Soerabaijasch Handelsblad, onder de titel ´Onderneming gesloten´: “Nadat de exploitatie der thee-onderneming Soember Gondo op de Ardjoeno-helling nog enige tijd kon worden voortgezet door het verkopen van hout van nieuwe ontginningen, is de gehele onderneming momenteel verlaten. De administrateur, de heer N. Klay, is van zijne boven Poenten gelegen onderneming verhuisd naar Dinojo bij Malang. De twee geëmployeerden zijn reeds eerder heengegaan. Dit jaar kan de eerste thee van de jonge aanplant geproduceerd worden en in verband daarmede zou omstreeks dezen tijd de theefabriek gebouwd worden. Ook daarvan wordt niets meer gehoord.”
Het lijkt erop dat de onderneming geheel aan zijn lot werd overgelaten. Echter ook dat is niet helemaal waar. De geldschieters op West-Java moeten echter tijdens hun jaarlijkse aandeelhoudersvergadering zware woorden hebben gebruikt. Enkele jaren later probeerde Klay Soember Gondo nieuw leven in te blazen, zonder al te veel succes. Misschien was Klay wel geen thee-man, en hield hij meer van zijn bloemen en zijn vee. In 1941, minder dan twee maanden voor het begin van de oorlog, werd hij uit zijn functie ontheven en opgevolgd door W.L. Blanken. Natuurlijk overbodig te vermelden dat het ook deze bedrijfsvoerder niet is gelukt om Soember Gondo te laten overleven.
Van wat eens een bloeiende onderneming had moeten worden, resten ons slechts dertien verkleurde foto´s.
x
“Theepépinières aan de voet van de Welirang”
“Bebouwde kom van Soember Gondo en Soember Brantas”
(zonder onderschrift)
“Ontginning van 1929, gedeeltelijk van plantgaten voorzien, het schoonbranden is nog niet beëindigd. Nov. ´29.”
“Het grote ravijn, dat uitloopt op Soember Brantas, ontgonnen.”
“Terrein in 1928 met thee beplant, op achtergrond hellingen van de Andjasmoro.”
“Een der zwaarste hellingen ontgonnen in 1929 en van plantgaten voorzien.”
“De voornaamste tak van de Brantas, waar de kweekbedden het water van krijgen.”
“Terrein plantklaar, December 1928”
“Uitgestrekte weideterreinen aan de voet van de Welirang.”
“Warme bron van de Tjangar”
Gearchiveerd onder:1. Het vooroorlogse Nederlands-Indië Tagged: Foto zoekt familie, Klay, Poenten, Soember Brantas, Soember Gondo
