De weeshuizen van Buitenzorg

Buitenzorg, Jeugdzorg

Voor velen die in Nederlands-Indië zijn opgegroeid, zijn de herinneringen onlosmakelijk verbonden met het verblijf in een weeshuis of internaat. In een periode waarin de Indische bevolking in raciaal, economisch en geografisch opzicht op zoek was naar een plaats in de samenleving, vielen de kinderen vaak tussen wal en schip. De kerk bood uitkomst, zoals in Buitenzorg, waar duizenden van hen werden opgevangen door katholieke en protestante geestelijken.

Een blik op de vooroorlogse kaart van Buitenzorg toont ons het belang van de katholieke zorginstellingen in deze plaats. Op nog geen steenworp van het gouvernementeel paleis lag het Ursulinenklooster met zijn bijgebouwen, en even zuidelijker het Vincentiusgesticht met de bijbehorende Vincentiuskerk.

Het Ursulinenklooster

In een gids uit de jaren ’20 lezen we dat het Ursulinenklooster geleid werd door de Religieuze Ursulinen der Romeinse Unie: “Aan dit internaat — ook voor Chinese meisjes —zijn verbonden: een Europese fröbelschool, een Europese Lagere School, een Opleidingscursus voor het examen Nuttige handwerken en Costuumnaaien, een cursus voor stenografie en typen en een Holl.-Chin. School. Kostgeld: ƒ 50 per maand. Directrice: Mère Imelda.” Korte tijd later werd ook overgegaan tot de stichting van een meisjes-MULO, gelegen aan de Mulo-straat.

Ursulinenklooster, Buitenzorg

In 1930 verscheen in Het Nieuws van den Dag voor Nederlandsch-Indië een verslag over het 75-jarig jubileum van de Orde. Hieruit blijkt dat het monseigneur P.M. Francken is geweest die in de jaren ’50 van de 19e eeuw naar Indië reisde en daar de eerste initiatieven nam om een school op te richten. Hiervoor kocht hij een grote villa op Noordwijk in Batavia, en reisde terug naar Nederland om de Zusters Ursulinen – bekend om hun onderwijskundige gaven – uit te nodigen met hem terug te reizen. Eind 1855 reisde Moeder Ursule vanuit Sittard met zes zusters per schip naar hun onbekende verten. De reis, toen nog via Kaap de Goede Hoop, duurde 140 dagen. Eén van de zusters, die gedurende de hele reis zwaar ziek was geweest, overleed bij aankomst. Korte tijd later stierf nog een tweede zuster.

Ondanks de tegenslagen werd in augustus 1856 op Noordwijk de eerste school geopend. Een jaar later kwam nog een tweede groep zusters de eerste versterken. In 1859 werd het Kleine Klooster gesticht, en een tweede school in Weltevreden. In 1863 volgde een eerste uitbreiding in Soerabaja, en later nog weer andere, waaronder – in 1902 – in Buitenzorg en Bandoeng.

St. Vincentiusgesticht

St. Vincentiusgesticht, Buitenzorg

Nog vóór de Zusters Ursulinen zich in Buitenzorg vestigden, was hier reeds een jongensinternaat gevestigd. In 1887 werd dit geïnitieerd door de vereniging van de Heilige Vincentius a Paolo. “Opgenomen werden zowel wezen als door de ouders verlaten en onverzorgde kinderen.” Met de komst van de Ursulinen was de scheiding tussen jongens en meisjes dus definitief: de jongens naar Vincentius, de meisjes naar de Ursulinen.

De omschrijving van de doelgroep geeft aan dat het hier niet alleen om echte wezen ging. Ook al ontbreken hiervoor de cijfers: waarschijnlijk ging het in de meerderheid van de gevallen om halfwezen, niet-geëchte kinderen of kinderen die bij de broeders en zusters werden achtergelaten omdat de ouder(s) door verblijf in het binnenland niet voor ze kon zorgen. De combinatie van zorg en onderwijs was cruciaal: niet overal in Indië werd deugdelijk onderwijs aangeboden.

40 Jaar later werd het Vincentius-internaat als volgt omschreven: “St. Vincentiusstichting van de Broeders van Dongen. Deze inrichting is bestemd voor R. K. jongens vanaf hun zesde jaar en staat onder leiding van de Broeders van O. L. Vr. van Lourdes (Dongen). Het onderwijs omvat de vakken ener school voor Lager Onderwijs. Na de Lagere School kunnen de jongens de openbare M.U.L.O. of de gemeentelijke Ambachtsschool bezoeken. Kostgeld: voor betalenden ƒ 25.— per maand.”

Stichting Jeugdzorg

Onder het Apostolisch Vicariaat van Batavia viel tenslotte ook nog de in 1927 opgerichte ‘Stichting Jeugdzorg’, bestaande uit een internaat onder leiding van de Zusters Franciscanessen Missionarissen van Maria, bestemd voor alle kinderen onder de leeftijd van 7 jaar “die om de een of andere reden de moederzorg moeten ontberen.” en een tweejarige huishoudschool, voor meisjes die de lagere school hadden doorlopen.

Protestantsch Kinderhuis West-Java

Het moge duidelijk zijn: de katholieken hadden in Buitenzorg een klein monopolie opgebouwd voor de opvang van verweesde kinderen. Dat was niet zo in álle steden. De protestanten hadden het elders voor het zeggen, zoals bijvoorbeeld in het nabijgelegen Soekaboemi, waar het Soekaboemisch Opvoedingsgesticht (S.O.G.) de dienst uitmaakte. Ook het tehuis van Pa van der Steur, in Magelang, was protestants. Toch was ook in Buitenzorg in protestantse kring sprake van een behoefte aan een tehuis. In 1934 werd daartoe een stichting opgericht: Stichting Protestantsch Kinderhuis West-Java (P.K.W.J.). Met ingezamelde gelden werd een ‘buiten’ opgekocht aan de grens van Buitenzorg, ‘Buitenlust’. De crisis laat zich horen in de doelstellingen: “Het Bestuur heeft zich gerealiseerd, dat alle barmhartigheidswerk en dus ook kinderbescherming en -verzorging een taak is, welke door particulier initiatief moet worden vervuld, waarbij de overheid alleen steunen en voorlichten kan. Het bestuur der Stichting heeft derhalve een taak, vooral in dezen tijd van ellende en nood waarvan het komende geslacht het zwaarst te lijden heeft. Dit geslacht moet weerbaar worden gemaakt voor de komende levensstrijd.”

Het waren roerige tijden. Nog geen twee jaar later werd een nieuw filiaal opgericht, de ‘jeugdlandbouwschool’. Het lijkt erop dat het P.K.W.J. meer dan de katholieke plaatsgenoten bezig was met ontwikkelingen in de samenleving. Het bestaande tehuis had een jongens- en een meisjesafdeling. Om de wat minder goed lerende jongens een perspectief te bieden, werd contact opgenomen met het Indisch-Europeesch Verbond (I.E.V.), om op zoek te gaan naar alternatieven. Het I.E.V. was op dat moment betrokken bij allerlei landbouwprojecten, en dus kwam een nieuw project van stapel: een jeugdlandbouwschool. Een buurvrouw van het P.K.W.J. had haar landgoed vererfd aan de Stichting Pa van der Steur. Deze stichting, op de hoogte van de problemen van de P.K.W.J., doneerde het landgoed aan ‘Buitenzorg’. In 1937 werd door de echtgenote van de Gouverneur-generaal, mevrouw Tjarda van Starkenborgh, het nieuwe ‘jongenstehuis’ geopend. Directeur van deze vestiging was de heer G.D.E. Braches. De volgende jaren werden allerlei plannen gemaakt voor plaatsing van de jongens op landbouwprojecten in Benkoelen. Het is er niet meer van gekomen.

De Buitenzorgse internaten

In totaal gaat het hier om duizenden kinderen die werden opgevoed dankzij de zorg van de katholieke en protestantse geestelijken. In 1937, bij het 50-jarig bestaan van Vincentius, werd in de kranten geschat dat door deze stichting jaarlijks ca. 40 pupillen werden opgeleid. Uitgaande van dit aantal mogen we veronderstellen dat in het vooroorlogse Buitenzorg in totaal ongeveer 5.000 kinderen een opleiding hebben genoten op één van de genoemde instituten. We weten niet precies welk aandeel hierin de Indo-Europeanen hebben gehad. In 1900 schreef het blad De Locomotief echter dat 99% van de kinderen in de weeshuizen van Indo-Europese herkomst was. We hebben geen reden te veronderstellen dat dat later anders is geworden.