Velen van ons hebben interesse in het leven van onze voorvaderen. Er zijn echter slechts weinigen die er iets mee doen. Sven Verbeek duikt in één van Batavia´s oude wijken, en legt uit waarom.
Tanah Abang, ca. 1890
Door Sven Verbeek
Een ieder die in Batavia heeft gewoond kent Tanah Abang. Je kwam er via de Rijswijkstraat – bij de Harmonie rechtdoor – of anders via de westzijde van het Koningsplein (Museumlaan, Scottweg) of via Kebon Sirih of Oude Tamarindelaan. De geschiedenis van Tanah Abang gaat terug tot 1628 toen – tijdens de belegering van de jonge vesting Batavia – de sultan van Mataram zijn leger hier had opgeslagen. Het viel de Javaanse soldaten op dat de grond rood was, hetgeen al snel de benaming Tanah Abang opleverde (in het Javaans is Tanah ‘land’ en Abang ‘rood’). Althans, zo verhaalt deze legende. Toch stond de omgeving in de 17e eeuw lange tijd bekend als Bingamshoogte, vernoemd naar de Kapitein-Chinees Bingam, die zich in 1650 een groot stuk land daar verwierf en suikermolens bouwde, terwijl hij het Molenvliet kanaal liet graven naar de vesting Batavia.
De wijk Tanah Abang, ca. 1920
Het was Abraham van Riebeeck (zoon van Jan van Riebeeck) die er een ‘lustoord’ liet bouwen, op de plaats wat later bekend zou worden als Tanah Abang Heuvel. Dat was rond 1710. Vijfentwintig jaar later kreeg de bekende landeigenaar Justinus Vinck van het gouvernement toestemming om een pasar op te richten op Tanah Abang, tegelijkertijd met de vergunning voor Pasar Senen. Hij verbond beide pasars met een weg, de latere Kampoeng Lima of Oude Tamarindelaan. Het was gouverneur generaal G.W van Imhoff (1705-1750) die het huis van Van Riebeeck verving door een machtig groot nieuw huis. Dit landhuis staat afgebeeld op een tekening van Johannes Rach van omstreeks 1770. Een boek uit de 19e eeuw beschreef het landhuis als “een groot steenen huis gebouwd met genoegzaam sieraad en ruimte, doch van eenen zonderlingen smaak; verscheidene groote zaalen en andere vertrekken hebben alle communicatie met den ander, waardoor een onbekende in hetzelve verdwaald raakt, en niet dan met moeite of door eenen wegwijzer er uit geraken kan”.
Het landgoed van Van Imhoff, ca. 1770
Later kwam het landhuis op Tanah Abang Heuvel in handen van Willem Vincent Helvetius van Riemsdijk (1852-1818). Zijn land reikte tot aan Koningsplein Zuid en de Rijswijkstraat. In 1795 verkocht hij een deel van het land aan het gouvernement voor de constructie van de begraafplaats Tanah Abang, dat officieel in 1797 in gebruik werd genomen. Vanaf omstreeks 1800 raakte de weg tussen de Rijswijkstraat en Tanah Abang Heuvel – later bekend als Tanah Abang West – langzaam bebouwd met grote particuliere huizen, met de typische Indische bouwstijl. Het meest voorname was dat van de familie Van Motman, dat later in handen kwam van notaris De Riemer. Na zijn dood in 1906 werd de oprijlaan van dit landhuis Laan De Riemer genoemd, en bebouwd met huizen. Het landhuis zelf werd in 1930 afgebroken, en op die plaats verrezen art deco huizen – ontworpen door J.A. Raket – in het Westerpark (nu Taman Tanah Abang 3).
Grote huizen werden gebouwd aan Tanah Abang Oost, ook bekend als Tanah Abang Stille Zijde. De wijk Tanah Abang had toen het karakter van een tuinstad, met de huizen diep weggedoken achter groen, met veel grote schaduwrijke bomen langs de wegen. Het grote landhuis van Van Imhoff op Tanah Abang Heuvel werd door de erven Van Riemsdijk rond 1830 gesplitst in vier huizen, waarvan de beide westelijke en oostelijke vleugels twee identieke verdiepingshuizen werden.
De grootouders en overgrootouders van de schrijver
Waarom ik dit schrijf?
Waarom ik dit alles schrijf? In Tanah Abang ligt mijn familiegeschiedenis. De weduwe van Van Riemsdijk trouwde namelijk met mijn voorvader Jannus Theodorus Bik (1796-1875) die in 1863 het landgoed kocht. Mijn over-overgrootvader Pieter Albert de Nijs Bik (1858-1920) erfde het in 1875 en werd landheer. Hij woonde in het meest bescheiden huis op de heuvel en verhuurde meestentijds de andere huizen, veelal aan consulaten. Zo waren voor kortere of langere tijd de consulaten van Frankrijk, Rusland en Duitsland gevestigd op Tanah Abang Heuvel. Samen met zijn Chinese compagnon Lim Tiang Hoey (1864-1925) richtte hij in 1905 de NV Maatschappij tot Exploitatie van Tanah Abang op. Deze NV had het beheer over tientallen huizen en toko’s rond Pasar Tanah Abang en Djati Baroe. Lim Tiang Hoey was Kapitein-Chinees en een van de rijkste ingezetenen van Batavia. Toen hij in 1925 overleed werd zijn vermogen geschat op 5 miljoen gulden, een kapitaal voor die tijd.
Woning van de heer Van Houten, directeur Openbare Werken
De twee verdiepingshuizen op Tanah Abang Heuvel werden in 1918 verkocht. Eén aan De Factorij, de ander aan MacLaine & Watson. De directeuren van deze maatschappijen woonden in deze huizen tot grofweg begin jaren 40. Intussen was de wijk Tanah Abang drastisch veranderd, en meer bebouwd geraakt. Het karakter van de tuinstad verdween langzaam. Langs Tanah Abang West (nu Jalan Abdul Muis) werden meer moderne huizen gebouwd, en zijstraten zoals Laan Trivelli (Jl. Tanah Abang 2), Laan de Bruin Kops (Jl. Tanah Abang 4) en Gang Thomas (Jl. Tanah Abang 5) kregen meer bescheidenere woningen. Aan de westkant van de wijk, tot aan het bandjirkanaal, verrees een nieuwe wijk met ook veelal kleinere huizen, voor – zoals men dat in die tijd noemde – meest Indo-Europese ambtenaren van het gouvernement, en lager opgeleide arbeiders. Vanaf de wijk Petodjo tot aan Djati Baroe werden nieuwe straten en lanen gecreëerd, zoals Laan Canne en de Tjidengweg, met vele zijstraten. Ten westen van het bandjirkanaal liep de weg Djati Petamboeran, met o.a. de nieuwe begraafplaats Laanhof, de ziekeninrichting van de KPM, en het huis van de rijkste Arabier van Batavia Said Abdullah bin Aloei Alatas (1844-1929), dat in 1976 het bekende Museum Tekstil werd.
Aan de noordkant van de wijk Tanah Abang waren bekende bedrijven gevestigd zoals Fuchs & Rens automobielen, Goodyear en Dunlop. Lever’s Zeepfabrieken opende een hoofdkantoor aan Tanah Abang West 12 in 1941. Het nieuwe overdekte betonnen gebouw van Pasar Tanah Abang werd in 1926 in gebruik genomen, met daarin het hulppostkantoor van Tanah Abang.
Oorlog
Tijdens de Tweede Wereldoorlog veranderde er veel in Tanah Abang. Vooraleerst was er veel leegstand doordat de blanke bevolking werd geïnterneerd en niet alle huizen door Japanners en Indonesiërs werden overgenomen. Het kreeg snel een verwaarloosd aanzien. Een deel van de Tjidengwijk werd door gedek en prikkeldraad afgesloten en ingericht als interneringskamp. Aan het einde van de oorlog huisden er ongeveer 10.000 meest vrouwen en kinderen, in een wijk waar voorheen ongeveer 150 families woonden. De wijk Tanah Abang kreeg in 1943 de Japanse naam ‘Kooanisi’.
Na de bevrijding en de onafhankelijkheid van Indonesië veranderde de wijk Tanah Abang in eerste instantie niet veel in aanzien. Tot begin jaren 70 was het nog steeds voor het merendeel een woonwijk, alhoewel de huizen steeds dichter op elkaar werden gebouwd. De landhuizen op Tanah Abang Heuvel (hernoemd in Tanah Abang Bukit), die in de jaren direct na de oorlog in gebruik waren als officiersmess en – hotel (NMM, NIWA en NIWIN), werden vanaf omstreeks 1954 het hoofdkwartier van de Indonesische Luchtmacht, de AURI (Angkatan Udara Republik Indonesia). De verdiepingshuizen uit de 18e eeuw hebben daar uiteindelijk nog tot 1978 gestaan. In dat jaar verhuisde AURI naar Yogyakarta, en viel de heuvel ten prooi aan de uitbreiding van Pasar Tanah Abang. Meer en meer regeringsgebouwen, instanties en kleine bedrijven verdrongen de woonhuizen gedurende de jaren ´80 en ´90. Het pasargebouw uit 1926 werd in 1975 vervangen door een drieverdiepingen warenhuis. Dit gebouw werd vervolgens door brand verwoest in 2003, waarna een nog groter pasarcomplex werd gebouwd. Pasar Tanah Abang is ook nu nog de grootste textielmarkt van Azië.
Tanah Abang Heuvel, 2015
Metamorfose
Het bekende kerkhof van Tanah Abang werd in 1975 gesloten, en zou volledig geruimd worden om plaats te maken voor scholen en regeringsgebouwen. Pas tijdens de ruiming besloot Jakarta’s gouverneur Ali Sadikin dat het middelste deel van het oude kerkhof ingericht zou worden als museum. Zo’n 1.200 grafstenen maken nu deel uit van Taman Prasasti (Park der Gedenkstenen), al bevinden de meesten zich niet meer op de originele plaats. De wijk Tanah Abang heeft inmiddels een totale metamorfose ondergaan, mede ook doordat een aantal wegen (nu veelal zesbaans) zijn doorgetrokken dwars door Jatibaru en de voormalige kampung Tanah Rendah. Slechts een handvol huizen van vóór 1940 staan er nog, zoals het voormalige huis van de Kapitein-Chinees Lim Tiang Hoey op Tanah Abang Heuvel (Jl. Fachrudin), nu in gebruik als bijkantoor voor de Bank Mandiri. Slechts twee 19e eeuwse gebouwen hebben het veranderingsgeweld overleefd: het Arabische landhuis aan Jati Petamburan (nu Museum Tekstil) en de portico ingang van het Tanah Abang kerkhof uit 1844.
De geschiedenis van Tanah Abang is zó zeer de moeite waard dat ik begonnen ben met het schrijven van een boek. Ik hoop hiermee niet alleen te laten zien hoe de wijk door de eeuwen heen is veranderd, maar ook iets meer te begrijpen van de redenen van al die veranderingen. En ik vraag me dan nu ook al af, hoe Tanah Abang er over honderd jaar uit zal zien…
x
Oproep
De schrijver, zelf woonachtig in Australië, is op zoek naar nog meer foto’s van Tanah Abang. Mochten lezers zelf ooit in Tanah Abang gewoond hebben, of er foto’s genomen hebben tijdens een vakantie of verblijf, laat het hem weten: svendownunder@gmail.com.
Voor meer informatie, zie tevens zijn Facebook pagina over Tanah Abang: www.facebook.com/tanahabangtempodulu
Gearchiveerd onder:1. Het vooroorlogse Nederlands-Indië Tagged: Batavia, Tanah Abang, Van Imhoff
