Bij de herdenking van de Japanse capitulatie gaat de aandacht vooral uit naar de gevallen (Indische-)Nederlanders, misschien mede omdat over inheemse slachtoffers te weinig bekend is. Wat weten we bijvoorbeeld van het aantal Molukse gevallenen? Ron Habiboe doet een eerste schatting.
Door Ron Habiboe
Op 15 augustus wordt de Japanse capitulatie en het einde van de Tweede Wereldoorlog in Zuidoost- Azië herdacht. Tijdens de jaarlijkse herdenking bij het Indisch Monument in Den Haag worden alle slachtoffers van de Japanse bezetting in Nederlands-Indië herdacht. Hierbij staan de (Indische-) Nederlandse slachtoffers centraal. Er is minder aandacht voor de slachtoffers uit inheemse, ‘Indonesische’ bevolkingsgroepen, die destijds de kant van Nederland hadden gekozen, zoals onder meer de Molukse bevolkingsgroep. Zo is het totaal aantal Molukse krijgsgevangenen en burgerslachtoffers dat tijdens de Tweede Wereldoorlog in Nederlands-Indië om het leven is gekomen, onbekend. Er is zelfs geen serieuze schatting bekend.
Bevolking van dorp op Kei-Eilanden, Zuidelijke Molukken.
x
Vreemd genoeg leeft de Indië-herdenking nauwelijks bij de Molukse gemeenschap in Nederland. Vreemd, omdat vele familieleden vaak duur hebben betaald voor hun band met Nederland en het koningshuis. Molukkers in Nederland lijken zich over het algemeen niet aangesproken te voelen als zij de term Indisch horen gebruiken. Zo wordt mogelijk het Indisch-monument in Den Haag veelal geassocieerd met (Indische-)Nederlanders, niet met Molukkers of, zoals de aanduiding vroeger luidde, met Ambonezen. Maar, ook in eigen kring wordt nagenoeg geen aandacht geschonken aan de Molukse slachtoffers van de Tweede Wereldoorlog in Nederlands-Indië.
Tijdens de live-uitzending van de herdenking bij het Indisch-monument op televisie in 2014 sprak schrijfster en journaliste Griselda Molemans haar wens uit om in 2015, tijdens de 70-jarige herdenking, ook aandacht te schenken aan niet-Europese groepen in die tijdens de oorlog en dekolonisatie van Nederlands-Indië de kant van Nederland hadden gekozen.
Slachtofferregister van de Oorlogsgravenstichting
Om te komen tot een eerste serieuze schatting van het totaal aantal Molukse slachtoffers is het zogeheten slachtofferregister van de Oorlogsgravenstichting onderzocht. Dit register is door een kleine staf en een team van vrijwilligers van de stichting samengesteld op basis van gegevens uit de archieven van de Ministeries van Oorlog en Sociale Zaken, het Rijksinstituut voor Oorlogsdocumentatie en het Nederlandse Rode Kruis. Het register bevat de gegevens van ruim 187.000 slachtoffers die tijdens de Tweede Wereldoorlog en de conflicten in Nederlands-Indië daarna zijn gevallen.
J.A. Pattinama (1906-1942)
Het register is op twee manieren doorzocht: op familienaam en op verwijzingen bij de beroepsgegevens. Allereerst is het slachtofferregister doorzocht op specifiek Molukse familienamen. Deze werden gemerkt om in de telling te worden meegenomen. Indien er werd getwijfeld of het een specifieke Molukse familienaam betrof, dan werd er gekeken bij de overige persoonlijke gegevens of daar een verwijzing naar een mogelijke Molukse achtergrond van de persoon aanwezig was, zoals bijvoorbeeld de geboorteplaats. Er zijn ook van oorsprong Europese familienamen in de Molukken te vinden. Zo zijn er onder meer de Portugese familienamen, die al in de 16e eeuw zijn geïntroduceerd in de Molukken, zoals Waas, De Fretes, De Lima, Parera, De Queljoe, e.a. Een aantal van deze namen komen, evenals andere Europese namen van latere datum zoals Pieters en Adriaansz, ook elders in de Indische archipel voor en zijn dus niet expliciet Moluks. Bij deze namen in het register werd bij de persoonlijke gegevens gekeken of er een aanwijzing naar de Molukken voorkwam. De geregistreerde slachtoffers die niet met zekerheid als Molukker geïdentificeerd konden worden, zijn met een apart merkteken in de telling meegenomen.
Ten slotte zijn Molukse slachtoffers geïdentificeerd door de beroepsgegevens te doorzoeken op een verwijzing naar de Molukken. Bij een aantal militairen van het Koninklijk Nederlandsch-Indische Leger (KNIL) is bij de gegevens over hun rang een directe verwijzing te vinden, zoals “Amb.fus.” (Ambonees fuselier). Nagenoeg al deze personen zijn in de telling meegenomen.
Molukse slachtoffers
Volgens het slachtofferregister is het eerste Molukse slachtoffer van de Tweede Wereldoorlog de gepensioneerde Ambonese fuselier H. Pattipeiluhu. Hij overleed op 30 december 1940 in Soerabaja. Dit is opmerkelijk omdat de Tweede Wereldoorlog in Nederlands-Indië eerst op 7 december 1941 begon. Misschien dat deze Pattipeiluhu uiteindelijk in Soerabaja overleed aan verwondingen die hij had opgelopen in Nederland waar de Duitse bezetting in december 1940 al enkele maanden een feit was. Een andere verklaring voor de registratie van deze militair Pattipeiluhu is, dat hij destijds als voormalig militair zo veel respect genoot, dat hij is begraven op een plaats die later is verworden tot ereveld van de Tweede Wereldoorlog. Pattipeiluhu was in 1895 onderscheiden met de Militaire Willemsorde IV voor zijn militaire optreden tijdens de bekende Lombok-expeditie in 1894. De vermelding van zijn naam in het slachtofferregistratie berust mogelijk op een misverstand.
N.B.A. Jansen (1919-1944)
De Molukkers die tijdens de Tweede Wereldoorlog in Nederlands-Indië als eerste Molukse slachtoffers in het register staan vermeldt zijn de matrozen P. Manuhuwa en E. Picauly. Beiden maakten deel uit van de bemanning van de OS16 duikboot die op 15 december 1941 in de Zuid-Chinese zee op een zeemijn liep en zonk. Op slechts een enkele overlevende na, kwam de gehele bemanning van de duikboot hierbij om het leven.
Op 15 augustus 1945 capituleerde Japan en kwam er een einde aan de Tweede Wereldoorlog in Nederlands-Indië. Op deze lang gehoopte bevrijdingsdag kwam de onderwijzer D. Nanlohij (geb. Porto, 11-01-1914) om het leven in Piru op het eiland Seram. Onder welke omstandigheden hij om het leven kwam, is vooralsnog onbekend, maar het is tragisch, dat dit is gebeurd op de dag dat de oorlog ten einde was.
Van de meer dan 187 duizend geregistreerde slachtoffers in het slachtofferregister zijn op basis van familienaam en andere gegevens 2430 Molukkers geïdentificeerd als slachtoffers van de Tweede Wereldoorlog en de gewelddadige conflicten daarna in Nederlands-Indië. Van dit aantal zijn ten minste 1833 slachtoffers gevallen tijdens de Tweede Wereldoorlog en ruim 490 slachtoffers tijdens de conflicten in Nederlands-Indië daarna. Hiernaast is de overlijdensdatum van circa 100 geregistreerde Molukse slachtoffers vooralsnog onbekend. Aanvullend onderzoek moet uitwijzen of ruim 300 andere geselecteerde personen in het register eveneens geïdentificeerd kunnen worden als Molukse slachtoffers. De slachtoffers betreffen militairen, burgers en marinelui; voornamelijk mannen.
Opletten en aanvullen
Het slachtofferregister van de Oorlogsgravenstichting is een uitgebreide en dankbare bron voor de gegevens van inheemse slachtoffers. Er zijn enkele zaken waarmee speciaal rekening gehouden dient te worden bij het zoeken naar Molukse slachtoffers.
Allereerst zijn er in het slachtofferregister bij diverse Molukse familienamen spelfouten en incourante spelvarianten aangetroffen. Zo is er een zekere Ajawaida opgenomen terwijl de juiste familienaam Ajawaila is. Hiernaast treft men onder meer de familienamen Hotoelij en Sakumalai aan, terwijl hier hoogstwaarschijnlijk Hutuely en Satumalay bedoeld worden.
Opmerkelijk is ook de registratie van een zekere militair Hupuring, T.E. die op 15 oktober 1945 is overleden in New Britain (Rabaul). Kennelijk zijn de twee eerste letters van de familienaam aangezien als de initialen van de betreffende persoon. Het betreft hier namelijk hoogstwaarschijnlijk de Molukse familienaam Tehupuring. Hier is mogelijk sprake van een administratieve fout die destijds is ingeslopen bij het verzamelen of overnemen van persoonsgegevens. Zo zijn twee slachtoffers, Pangemanan en J. Moningka, in het slachtofferregister geregistreerd als Ambonese, Molukse militair, terwijl zij op basis van hun familienaam als Menadonese slachtoffers beschouwd moeten worden.
F.B. de Veer (1910-1943)
Het slachtofferregister is onvolledig. Er zijn in de literatuur diverse gegevens van Molukse slachtoffers terug te vinden, die niet zijn opgenomen in het slachtofferregister. Als voorbeeld dient hier The Encyclopedia of Indonesia in the Pacific War (Leiden, Boston 2010) waar onder meer melding wordt gemaakt van de ambtenaar van de PTT, Pieter Toisuta, die in september 1943 in Langsa aan de oostkust van Atjeh tijdens de razzia’s van de Japanse bezetter wordt opgepakt op verdenking van verzetsactiviteiten. Hij belandde met zijn schoonvader, Izak Pattiasina, en twee zwagers in de gevangenis van Pematang Siantar (Sumatra) waar Toisuta, evenals vele andere geïnterneerde Molukkers, het leven liet door ondervoeding en allerlei ziektes. Toisuta en zijn schoonfamilie zijn niet opgenomen in het slachtofferregister. Evenmin zijn de slachtoffers van het dorp Emplawas op het eiland Babar opgenomen in het register. Eind 1944 vielen Japanse gewapende troepen dit dorp aan en vermoordden uiteindelijk meer dan 500 van de 717 inwoners.
Met name van inheemse slachtoffers zijn soms niet veel meer gegevens bekend dan slechts de naam en plaats of datum van overlijden. Er is ten slotte geen speciale gegevenscategorie in het register opgenomen die de landaard van de inheemse slachtoffers aangeeft.
Ten slotte
In de onderzoeksliteratuur zijn er diverse tellingen en schattingen bekend van het aantal (Indische-) Nederlandse slachtoffers van de Tweede Wereldoorlog en de conflicten daarna in Nederlands-Indië. Er ontbreekt een telling of schatting van het aantal Molukse slachtoffers. Opmerkelijk genoeg is dit gebrek nooit in het openbaar ter sprake gebracht of ter discussie gesteld. Van de Nederlandse kant is dit wellicht te verklaren omdat het minder gemakkelijk is om een onderscheid te maken tussen de verschillende inheemse bevolkingsgroepen in Nederlands-Indië. De Molukse gemeenschap in Nederland is er waarschijnlijk vanuit gegaan dat de loyaliteit aan Nederland en het aantal Molukse slachtoffers tijdens de oorlog in brede kringen bekend is en zij heeft de aandacht op andere terreinen gericht.
In het slachtofferregister van de Oorlogsgravenstichting zijn tenminste 2430 Molukse slachtoffers geïdentificeerd. Hierbij moeten de genoemde ruim vijfhonderd slachtoffers uit Emplawas worden opgeteld. Er is nog geen sprake van zicht op het totale aantal Molukse slachtoffers. Aanvullend onderzoek is nodig om dit aantal dichter bij een definitief getal te brengen. Vervolgens zal onderzocht moeten worden onder welke omstandigheden de geïdentificeerde slachtoffers om het leven zijn gekomen. Er is dus nog veel werk voor historici op dit terrein. Een eerste stap is nu gezet: een eerste, onderbouwde schatting van het aantal Molukse slachtoffers tijdens de Tweede Wereldoorlog en de conflicten daarna in Nederlands-Indië.
x
Gearchiveerd onder:9. Java Post
