Gebruik van het woord ‘bersiap’ staat ter discussie. Bert Immerzeel graaft in zijn geheugen, en komt uit in…. Utrecht.
Door Bert Immerzeel
Jaren geleden reisde ik met de trein via Utrecht Centraal. Het was een doordeweekse, wat druilerige dag en er waren vertragingen. Toen ik met de roltrap afdaalde naar het spoor, zag ik al hoe laat het was. Er stond weliswaar een trein te wachten, maar naar het leek niet op mij. De deuren stonden open, maar er kon eigenlijk niemand meer bij. Alle sta- en zitplaatsen waren vol, en de balkons puilden uit van de passagiers. Met wat duwwerk en veel verontschuldigingen wurmde ik me toch naar binnen.
Daar stonden we dan allen te wachten op, ja, wat? De officiële tijden klopten sowieso niet, dus we mochten slechts hopen op een spoedig vertrek. Gesproken werd er nauwelijks. De meeste passagiers zaten op hun telefoon te kijken of staarden peinzend naar het plafond of naar hun voeten. Iedere minuut kwam wel weer een nieuwe passagier bijna rennend van de roltrap om te moeten merken dat al die haast voor niets was.
En ja, hoor! Daar kwam er weer een: een jonge vent die toch zo brutaal was dat hij zich naar binnen moest dringen. Een bijna onmogelijke opgave, maar het zou hem lukken. Toen hij binnen was, leek hij zich te bedenken: ‘Is dit de vorige trein?’, vroeg hij aan de wachtenden om hen heen. Een stilte was het antwoord.
‘De vorige trein?’ Wat is dat? De volgende trein was het vrijwel zeker, maar de vorige?
Vijf minuten later vertrokken we dan eindelijk. De hele reis, die voor mij een half uur duurde, bleef ik kauwen op die ene vraag: wat is de vorige, en wat de volgende? En zag die vraag in verband met alles wat ik op dat moment belangrijk vond, maar vooral met mijn eigen leven. En kwam er niet goed uit.
Inmiddels schrijven we 2022, een jaar waarin de geschiedenis van Indië/Indonesië ruime aandacht zal krijgen. In februari worden de eerste resultaten openbaar gemaakt van het nationaal onderzoek naar de periode 1945-1950, en opent het Rijksmuseum de deuren voor de tentoonstelling ‘Revolusi’. Als voorafje bij deze laatste gebeurtenis werd in de media al druk gediscussieerd over de vraag of het woord ‘bersiap’ mag worden gebruikt. Gastcurator Bonnie Triyana vindt van niet: het begrip zou etnocentrisch zijn, en racistisch. Verder zou de aandacht voor de Indo- en Chinese slachtoffers het zicht ontnemen op het feit dat er ook Indonesische slachtoffers waren.
Ik heb moeite met zijn redenering. Taal is altijd in beweging. Nieuwe woorden worden gelukkig niet gelegd langs de meetlat van het politiek correcte, al was het alleen al omdat hun betekenis later weer kan veranderen. In dit geval: ‘bersiap’ is een Indonesisch woord, gebruikt door de nationalisten vóór de oorlog. ‘Bereid je voor op de onafhankelijkheid’, leek het te willen zeggen. Nog geen tien jaar later schalde het ‘bersiap’ door de straten en werd het door de slachtoffers geassocieerd met moord- en lynchpartijen. De Indonesiërs kennen het woord niet, zegt Triyana nu. Kan zijn, maar bewust of onbewust hebben ze het dan vergeten.
En, zegt Triyana, door de nadruk te leggen op het slachtofferschap in 1945-1946 wordt voorbijgegaan aan het feit dat de Europeanen zich in vooroorlogse jaren deel schuldig maakten aan racisme. Misschien, maar de Europeanen bevonden zich in 1945-1946 in de rol van slachtoffer. Het woord ‘bersiap’ wordt echter slechts gebruikt voor die periode. Er is geen misverstand op dit punt. Als we het over de bersiap hebben, dan weet iedereen waarover we spreken. Als we zouden kunnen kiezen zouden we, beter dan in het Nederlands het begrip ‘bersiap’ te verwijderen, het weer kunnen toevoegen aan het Indonesisch. Lijkt me leerzamer.
Triyana wil wél het begrip bersiap verwijderen uit een Nederlandse tentoonstelling, maar komt, anders dan ‘geweldsuitingen’, niet met een goed alternatief. Als bersiap en bersiapperiode niet meer mogen, wat dan wél?
De Britse periode? Niet goed bruikbaar, want Indië viel officieel onder Geallieerd gezag, en da´s niet hetzelfde. Plus, in grote delen van de archipel hadden de Indonesiërs het gezag al in handen.Verwarrend.
Merdeka periode? En misschien meteen maar er achteraan rampok(an)periode en bamboe roentjingperiode? Bij ‘merdeka’ wordt misbruik gemaakt van het mooie begrip dat het vrijheidsstreven van de Indonesiërs zo treffend uitdrukt. ‘Rampok’ en ‘bamboe roentjing’ leggen nog meer de nadruk op de Indonesiërs als daders. Het zijn woorden die de Indonesiërs misschien beter kennen, maar verder geen oplossing bieden voor de bezwaren van Triyana.
Vóór het zover komt dat ‘bersiap’ hetzelfde lot ondergaat als ‘slaaf’ en ‘blanke’, kunnen we het voorlopig beter bij het oude laten en ons geen misverstanden laten aanpraten.
Inmiddels zijn 75 jaar verstreken. De vorige trein rijdt niet meer.